'Stop de Zweedse band' Managementaanpak Lückerheide

Door Elly Duijf / Foto's copyright Cees Hilhorst - Redactioneel - 13-09-2008

Hoe maak je een eind aan het gebruik van de Zweedse band? Wat betekent dat voor beleid en management van de zorgorganisatie? Waar moet je op letten en wat zijn de do’s en don’ts? Lees de ervaringen van verpleeghuis Lückerheide.  Waar de Zweedse banden werden teruggebracht van 25 naar 2 procent, in het project ‘Stop de Zweedse band’.

Achtergrond

We schrijven 1999. Een ergotherapeute in verpleeghuis Lückerheide heeft een technisch vraagje: ‘Hoe moet je die Zweedse banden eigenlijk omdoen?’ Haar vraag wordt voorgelegd aan de werkgroep Zorgonderzoek, een werkgroep verbonden aan de MeanderGroep, van mensen uit het veld en zorgwetenschappers. In die werkgroep moeten ze het weten.
Het gevolg is een onderzoek in alle verpleeghuizen van de MeanderGroep. De vraag luidt: hoe vaak en hoe wordt er gefixeerd? Meer dan 50 procent, zo blijkt. Waarvan een kwart met de Zweedse band. De MeanderGroep vindt dit teveel en wil het fixeren terugbrengen. Om te beginnen met de Zweedse band.

Aanpak & tijdpad

• 2000: Onderzoek in MeanderGroep: hoe vaak wordt gefixeerd?
• 2001: Vrijwilligers uit de kring van zorgmedewerkers en management laten zich fixeren. Daarvan wordt een DVD gemaakt en vertoond.
• 2002: Aanstelling fixatieverpleegkundige (per 1 oktober).
• 2003: Zorgverleners en paramedici worden geschoold.
• 2004: Observatie van bewoners die nog gefixeerd worden. Begeleiding zorgteams in het vinden van  alternatieven.
• 2005/2006: Aanschaf domotica, zoals alarmeringssystemen, optiescans bij het bed, bewakingscamera’s.
• 2007: Aanschaf extra lage bedden.
  Publicatie onderzoek Anna Huizing met als conclusie:              
  scholing alleen is niet voldoende om de Zweedse band uit te bannen.                
  I juli: Raad van Bestuur verbiedt de Zweedse band. 

Voorbeeldfunctie in cultuurverandering

Volgens directeur Math Gulpers en fixatieverpleegkundige Ine Smeets spelen de leidinggevenden en kartrekkers een cruciale rol. Ine Smeets, kartrekker: ‘Je moet een gek in huis hebben die het blijft stimuleren. Daarbij is de rol van de directeur en leidinggevenden heel belangrijk. Als zij het uitdragen, maakt het indruk.’
Math Gulpers: ‘Het belangrijkste is hoe ik mezelf gedraag. Ik heb een voorbeeldfunctie. Ik geef het voorbeeld en leidinggevenden nemen het over.’  
Even belangrijk is goede communicatie, zegt Math Gulpers: ‘Enige massage is nodig. Het gaat om een cultuurverandering bij álle partijen: verzorgenden, familie en (para)medici. Met al deze partijen zijn intensieve gesprekken gevoerd.’

Kennis faciliteren en begeleiden

Het proces werd gevolgd door onderzoekster Anna Huizing van de Universiteit Maastricht. Haar conclusie: scholing alleen is niet voldoende. Math Gulpers is het met haar eens. ‘Hoewel scholing wel degelijk belangrijk is voor het bewustwordingsproces,’ zegt hij. Ná het onderzoek van Huizing besloot de Raad van Bestuur van de MeanderGroep de Zweedse banden te verbieden.   
Maar een verbod en scholingsprogramma zijn nog niet voldoende. De aanwezigheid van kennis leidt niet automatisch tot ander gedrag bij de verzorgenden. Daarom moet de kennis worden gefaciliteerd en begeleid op de afdelingen.

Controle en alertheid

De aandacht voor het niet vastbinden mag geen moment verslappen, zegt Math Gulpers. ‘Het moet vast onderdeel van het beleid en de begeleiding van de medewerkers worden. Het beeld dat niet - fixeren gevaarlijk zou zijn, is namelijk heel hardnekkig. Het is er ingestampt in opleidingen en op de werkvloer.’  
Als vrijheidsbeperkende middelen bij een bewoner worden toegepast, bekijkt fixatieverpleegkundige Ine Smeets in multidisciplinair overleg of het heus nodig is.

Alternatieven voor fixeren

Een greep uit de rij alternatieven voor fixeren in Lückerheide:

• Scholing van het personeel in de Wet BOPZ en (de gevolgen van) fixatie.
• Extra lage bedden en domotica (technische hulpmiddelen).
• Gebruik van heupbeschermers
• Het inschakelen van fysiotherapeuten en ergotherapeuten. Zij proberen met    
• training de bewoner fitter en mobieler te maken. Ergotherapeuten kijken bijvoorbeeld naar iemands houding in bed of stoel.    
• Rustgevende activiteiten als etherische oliën, huisclowns, massage & massagestoelen, muziek.
• Planten. De uitstraling van planten moet rust geven.
• Dieren. In de tuin is een dierenboerderij.
• Zo normaal mogelijk leven. De bewoners betrekken bij alledaagse activiteiten, zoals koken, tafel dekken, afwassen.

Investering extra lage bedden en domotica

De extra lage bedden in Lückerheide zijn aangeschaft in Duitsland en kosten per stuk 2500 euro inclusief BTW.  
De software van de domotica is een stevige investering, waarvan het bedrijf waarmee Lückerheide dit opzet een deel voor zijn rekening neemt. Een investering die je ook terug verdient. Gelijktijd met de aanschaf van de domotica, startte Lückerheide met kleinschalig wonen. Daartoe had ’s nachts het aantal verzorgenden uitgebreid moeten worden. Maar dat was nu dus niet meer nodig.  Math Gulpers: ‘Eén verzorgende in de nachtdienst kost mij tussen de 150-duizend en 170-duizend euro per jaar. Van die verzorgende die nu niet nodig is, betaal ik de camera’s.’

Cijfers

In het jaar 2000 werden 50 van de 200 bewoners (25 procent) gefixeerd met een Zweedse band.
In 2007 was dit aantal teruggebracht naar 20 banden (10 procent).
Juli 2008: nog vijf banden (2 procent). Het betreft hier drie bewoners die ’s nachts in bed worden gefixeerd. Niet met Zweedse banden, maar met een bratexband. Deze band is erg breed en zit aangenamer. Plus twee bewoners die in een trippelstoel worden gefixeerd met een heupgordel, zeg maar autogordel, die ook aangenamer zit dan een Zweedse band.    
Een onverwacht bijeffect is dat er zich minder ernstige valincidenten voordoen. Vóór 1 juli 2007 – de dag dat de Zweedse banden verboden werden en het bandenloze beleid werd ingevoerd – deden zich bijna drie keer zoveel ernstige valincidenten voor als in de periode daarna. ‘Waaruit men kan concluderen dat de bandeloze zorg een positief effect heeft,’ aldus het verslag over 2007 van de Commissie MIC (Meldingen Incidenten Cliënten). 

Inhoud scholing

Het scholingsprogramma bestond uit vijf bijeenkomsten van 2.5 uutr. En één plenaire sessie voor verzorgenden en leidinggevenden. De deelnemers deden actief mee en bespraken allerlei praktijksituaties. Het programma bestond onder meer uit de volgende elementen:

• Vertoning van de DVD over de ervaringen van vrijwillig gefixeerde medewerkers en managers.
• Informatie over wet- en regelgeving. Wat staat er in de Wet Bopz over fixeren? En wat is de vertaalslag in de eigen protocollen?
• Informatie uit wetenschappelijk onderzoek over de negatieve gevolgen van vrijheidsbeperking.
• Analyse van risicogedrag. Dus leren kijken waar gedrag vandaan komt.   Aanreiken van alternatieven voor fixeren. Alternatieven in de breedste zin des woords; ook bijvoorbeeld looptraining hoort hierbij.

Hoe maak je het succesvol?

Vijf sleutels van het succes

• Verbied de Zweedse band. Maak het onderdeel van visie en beleid van de zorgorganisatie.
• Toon goede alternatieven. Laat zien dat iemand zónder vastbinden gelukkiger is.
• Communiceer intensief met alle partijen. Werk zorgvuldig aan bewustwording en cultuurverandering.
• Bied cliënten maatwerk; onderzoek per individu hoe hij/zij veilig kan bewegen.
• Handhaaf het beleid. Zorg dat de leidinggevenden het prominent blijven uitdragen. Blijf alert en controleer.

Het afschaffen van Zweedse banden stuit in de praktijk op weerstand onder alle partijen. Hier goed mee omgaan is van groot belang. De do’s en don’ts die Lückerheide in de praktijk heeft ontwikkeld zijn de volgende:  

Do’s

• Praat met alle partijen: familie, verzorgenden, (para-)medici.
• Kom met goede argumenten. Maak bijvoorbeeld duidelijk wat de negatieve effecten van fixeren zijn. En dat het daarom niet in de zorgvisie past.   
• Wijs op de positieve dingen. (Bijvoorbeeld op de bewoner die zegt: ‘Er is een wonder gebeurd, ik kan weer staan.’)
• Label de weerstanden positief. ( Dus als de fysiotherapeut  zegt: “Dit is onverantwoord”, zeg dan: “Prima, heel goed dat je dit zegt. Hoe maken we het wél verantwoord?’)
• Zorg voor veel begeleiding. Zorg er ook voor dat er op alle afdelingen sleutelfiguren zijn die de aandacht vasthouden.
• Maak in het multidisciplinair overleg voor elke bewoner een individueel plan waarmee het fixeren wordt afgeschaft. Zorg ervoor dat ook de familie erbij betrokken is.  

Don’ts

• De competitiestrijd aangaan. ‘Wedden dat het wel kan.’ Dan krijg je een negatief effect.
• Geen ‘zwarte pieten’ (‘Er zijn doden gevallen door Zweedse banden’ of: ‘er is iemand gevallen’;  zie je dat het gevaarlijk is’)

Lees ook: ‘Ik voelde me een hond die aan de ketting ligt' – geen Zweedse banden in verpleeghuis Lückerheide