Schadelijke en onnodige antipsychotica, ook in gehandicaptenzorg

door Elly Duijf - Redactioneel - 28-08-2013

Het probleem is in de ouderenzorg al vaak aangekaart,  maar nu blijkt het ook in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking aanwezig te zijn. Ook hier wordt op grote schaal onnodig en schadelijk gebruik gemaakt van antipsychotica. Recent onderzoek aan de Rijksuniversiteit Groningen laat dit zien.

De arts en onderzoeker Gerda de Kuijper deed onderzoek naar antipsychotica in zorginstellingen voor mensen met een verstandelijke beperking. Ze stelde vast dat een derde van de bewoners antipsychotica krijgt, vaak langdurig. Soms worden ze voorgeschreven voor psychotische symptomen, waarvoor ze ook bedoeld zijn. Veel vaker worden ze ingezet om probleemgedrag te bestrijden, zoals agressie. De bijwerkingen zijn echter ernstig. En ze zijn tevens onnodig omdat er andere oplossingen zijn die niet schadelijk zijn. Met de antipsychotica kan vaak zelfs gestopt worden zonder dat er iets voor in de plaats hoeft te komen. Stoppen leidt vaak zelfs tot verbetering van het gedrag. Dit en meer zijn de conclusies van het onderzoek waarop de Kuiper op 4 september a.s. promoveert.

Niet waarvoor ze bedoeld zijn
Antipsychotica zijn bedoeld om psychotische symptomen te bestrijden. Ongeveer 3 % van de mensen met een verstandelijke beperking lijdt aan een chronische psychotische ziekte. Uit het onderzoek bij de woonvoorzieningen van drie zorginstellingen voor mensen met een verstandelijke beperking, bleek dat 32% van de bewoners antipsychotica kregen, in 80% van de gevallen langer dan 10 jaar. Bij 22% van alle gevallen werden de medicijnen gegeven voor psychotische symptomen of een chronisch psychotische ziekte. Bij 58% van de mensen was het voor probleemgedrag of zonder dat er een reden genoteerd stond (zie de grafiek hiernaast). In één instelling werd er zelfs in 49 procent van de gevallen geen reden genoteerd.

Bijwerkingen
De risico’s van antipsychotica zijn ernstig. Ze leiden vaak tot neurologische, metabole en hormonale bijwerkingen, en die geven risico op emotionele en cognitieve afvlakking, onwillekeurige spierbewegingen, overgewicht, suikerziekte,  botontkalking,  overgewicht, hart- en vaatziekten en ontregeling van functies van de primaire geslachtsorganen. De neurologische bijwerkingen kunnen bij mensen met een verstandelijke beperking zelfs tot probleemgedrag leiden, of dat in stand houden, zo beschrijft het onderzoek.

Afbouw mogelijk
Onder de 2373 mensen in de zorginstellingen waar het onderzoek plaats vond, werd bij 98 een steekproef gedaan om na te gaan of het gebruik van antipsychotica vanwege probleemgedrag afgebouwd kon worden binnen 3 à 4 maanden. Wat bleek was dat dit bij 36% van de deelnemers kon, zelfs binnen 3 maanden, zonder dat dit tot gedragsverslechtering leidde.

Geen pillen, maar scholing
‘Behandelaars dienen zorgvuldig de onderliggende oorzaken van gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking te onderzoeken en kritisch te zijn op het direct instellen van een medicamenteuze behandeling’, concludeert De Kuijper. Zij pleit ervoor dat zorgverleners en behandelaars geschoold en gecoacht worden in het omgaan met probleemgedrag.

Antipsychotica en dementie
Andere onderzoeken kwamen eerder tot vergelijkbare uitkomsten voor verpleeghuisbewoners met dementie.  Ook een derde van deze mensen krijgen antipsychotica, vaak langdurig en zonder dat er sprake is van een psychose of delier. De bijwerkingen zijn bij kwetsbare ouderen dusdanig ernstig dat de jongste medische richtlijn adviseert om antipsychotica bij hen zo kort mogelijk voor te schrijven, liefst maximaal 1 á 2 weken. En dan alleen bij delier of als andere oplossingen echt niet werken.

In 2011 berekenden Medisch Contact en Trouw in een gezamenlijke research dat in ons land jaarlijks naar schatting 550 tot 760 ouderen sterven door de bijwerkingen van anitipsychotica. Het is niet duidelijk of het gebruik ervan intussen verminderd is. Een landelijke registratie ontbreekt.

Meer over het onderzoek
Het onderzoek naar het gebruik van antipsychotica vond plaats bij VanBoeijen te Assen, ’s Heerenloo te Apeldoorn en ’s Heerenloo te Ermelo. Hier wonen samen 2373 cliënten, dat is ongeveer zeven procent van alle mensen met een verstandelijke beperking in woonvoorzieningen. De peildatum was 1 september 2008.

Op www.kennispleingehandicaptensector.nl staat een uitgebreid artikel over het verrichte onderzoek.

IDé bracht een informatiefolder uit over antipsychotica en praktische tips voor omgaan met ‘probleemgedrag’ bij dementie.


Meer over de onderzoeker
Gerda de Kuijper promoveert op 4 september op haar proefschrift aan de Rijksuniversiteit Groningen. De titel van haar proefschrift is ‘Aspects of long-term use of antipsychotic drugs on an off-label base in individuals with intellectual disability’.
Gerda de Kuijper (Enkhuizen, 1955) werkt als Arts voor Verstandelijk Gehandicapten bij VanBoeijen, zorg en ondersteuning voor mensen met een verstandelijke beperking te Assen, en als onderzoeker bij het UMCG. Na haar promotie gaat zij werken als Arts voor Verstandelijk Gehandicapten bij GGZ Drenthe, afdeling Centrum voor Verstandelijke Beperking en Psychiatrie.



Bronnen:

• Persbericht Universitair Medisch Centrum Groningen - Minder probleemgedrag bij mensen met verstandelijke beperking na stoppen antipsychoticagebruik
• Controversieel en vaak niet evidence based, Artikel Gerda de Kuijper in bijlage Markant van 2 maart 2011