Levenskwaliteit, bewegen, kauwen en pijn

Door: Stella Braam & Elly Duijf - Redactioneel - 21-07-2008

Erik Scherder: ‘Verrijk de omgeving’
Wat weten we over pijn bij dementie? Waarom is het goed om ouderen met Alzheimer te knuffelen? Waarom kunnen ouderen met vasculaire dementie heftige pijn beleven? En waarom is bewegen zo belangrijk?
Aan het woord is professor Erik Scherder, neuropsycholoog en pionier in de begeleiding van ouderen met dementie. 

De relatie tussen hersenen en gedrag is het terrein van de neuropsychologie, en dus ook van Erik Scherder. Hij is hoogleraar klinische psychologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en hoogleraar bewegingswetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Scherder heeft twee passies: pijnbestrijding en het belang van bewegen bij mensen met dementie. Hij hoopt dat ouderen ‘geen wegkwijnende oude dag hebben.’

Direct naar: Pijn, Aanraken, Bewegen, Onderzoek, Kauwen, Verrijkte Omgeving

Wat gebeurt bij dementie?
Veel mensen denken dat bij dementie hersencellen afsterven. Maar dat is de halve waarheid, zegt Erik Scherder: ‘Sommige hersencellen gaan dood, maar zeker niet alle. Een kenmerk van dementie is atrofie, oftewel verschrompeling. De zenuwcellen worden kleiner, maar er is nog wel degelijk sprake van stofwisseling in die cellen.’ Wat dat betekent? Er zijn in de hersenen nog gebieden die je kunt reactiveren. Je kunt ze niet genezen, maar wel weer in beweging brengen. Bijvoorbeeld door letterlijk te bewegen. ‘Zelfs de biologische klok is in een vergaand stadium van dementie te herstellen,’ weet Scherder. 

Pijn bij ouderen
Laten we met pijn beginnen. Erik Scherder: ‘Als je ouder wordt, neemt de kans op pijn toe. Je krijgt immers meer kwalen. Denk aan problemen met het bewegingsapparaat, een versleten heup of knie.’
De bestrijding van pijn staat echter nauwelijks op de agenda bij ouderen met dementie. ‘Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat kankerpatiënten met Alzheimer aanzienlijk minder pijnstillers krijgen dan degenen zonder dementie,’ zegt Scherder. Verbaasd: ‘Dus als je oud wordt met een dementie, is pijn opeens geen item meer?’ 

Pijn bij ouderen met dementie
Erik Scherder: ‘Als mensen met dementie pijn hebben, kom je er vaak niet achter. Omdat het pijnsignaal er niet is. Of het is er wel, maar ze kunnen het niet meer aanduiden en de verzorgenden of arts herkennen het niet.’
Dementerende ouderen met pijn kunnen agressief, verward, gespannen of onrustig worden. ‘Maar dan denken partner of verzorgenden niet direct aan pijn,’ zegt Scherder.

Aspirientje
Erik Scherder spreekt graag over de wetenschappelijke studie rond een groep ouderen met dementie die haldol kregen omdat zij aan ‘matige agitatie’ leden. In gewone mensentaal: deze ouderen waren vaak onrustig. Helaas waren zij niet meer in staat om te vertellen wat hen scheelde. In deze studie werd het antipsychoticum Haldol vervangen door een gewoon aspirientje. Wat bleek? ‘Er trad een geweldige verbetering op. Hun stemming verbeterde en ze namen vaker deel aan sociale activiteiten,’ zegt Erik Scherder.

Hij weet zeker dat ‘dementerenden zich prettiger zullen voelen en mobieler worden als hun pijn wordt behandeld. Pijn weerhoudt je immers om mee te doen met activiteiten. En het kan zelfs leiden tot depressie.’

Andere pijnbeleving
Pijn is een ingewikkeld verhaal. Je hebt a. de pijnprikkel, en b. de pijnverwerking. Anders gezegd: het verschil tussen het ervaren van: ‘Au, ik heb pijn’, en het lijden onder die pijn - én de vraag die je jezelf meteen daarna stelt: ‘Hoe voelt die pijn? En waar komt die vandaan?’ Twee pijnsystemen dus, het ‘mediale’ en ‘laterale’ systeem, op verschillende plekken in de hersenen. En die systemen hebben nauwelijks contact met elkaar. Wat als die verschillende plekken beschadigd zijn, zoals gebeurt bij dementie? ‘Om de beleving van pijn te begrijpen, moet je weten welke vorm van dementie iemand heeft,’ zegt Erik Scherder. ‘Heeft iemand bijvoorbeeld Alzheimer of vasculaire dementie?’

Pijn bij Alzheimer
‘In het algemeen geldt dat mensen met Alzheimer minder pijn ervaren,’ zegt Erik Scherder. ‘Dat komt doordat de diepere hersengebieden zijn aangetast, hersengebieden waar zich ook de emotionele pijnbeleving bevindt. Vandaar dat mensen met Alzheimer in hun beleving minder pijn kunnen voelen.’ In jargon: bij Alzheimer is het mediale systeem aangetast. Zo kan het gebeuren dat niemand merkt dat een Alzheimerpatiënt na een val zijn heup heeft gebroken: hij voelt daar immers weinig tot niets van en rept niet over pijn. Let op, dit is geen waarheid als een koe, waarschuwt Scherder. ‘Bij Alzheimer komen namelijk ook veel vaatproblemen voor en dat kan weer leiden tot vasculaire dementie. Niet zelden hebben mensen met Alzheimer ook vasculaire dementie. En dan is pijn een heel ander verhaal.’

Spontane pijn bij vasculaire dementie
Bij vasculaire dementie kan wél veel pijn worden beleefd. Dat komt, bij deze vorm van dementie kunnen de hersenen pijnprikkels niet meer op de juiste manier verwerken. Gevolg: er kunnen meer pijnprikkels ontstaan, spontaan vanuit het zenuwstelsel, terwijl het lichaam daar geen aanleiding toe geeft, weet Erik Scherder. ‘Dementie vanwege vaatproblemen beschadigt de verbindingen tussen hersengebieden,’ legt hij uit. ‘Zo kan het gebeuren dat de gebieden voor emotionele pijnwaarneming als de thalamus geïsoleerd raken - en geïsoleerde hersengebieden hebben de eigenschap hun eigen signalen te creëren en rond te sturen. Daarom kan die thalamus uit zichzelf een pijncircuit doen ontstaan. Zodoende kan iemand heftige pijn voelen, terwijl er geen lichamelijke aanleiding voor is.’

Bij vasculaire dementie kan, kortom, spontaan pijn ontstaan. Waarschijnlijk lijden mensen met vasculaire dementie dus niet minder, maar meer pijn, besluit Scherder. ‘Na een CVA, een herseninfarct, kunnen mensen vaak al na een lichte aanraking in het genitale circuit, het uitschreeuwen van de pijn.’ Overigens geldt ook voor Frontotemporale Dementie (de Ziekte van Pick) dat er heftige pijnbeleving kan ontstaan.

Aanraken
Mensen met Alzheimer aanraken, knuffelen en strelen is heel belangrijk, weet Erik Scherder. ‘Bij Alzheimer worden veel pijnkernen vernietigd, behalve het zogeheten S1-gebied: het primair somatisch sensorisch gebied waar de zintuiglijke prikkels binnenkomen.’ Wat dat betekent? Scherder: ‘In het eindstadium van Alzheimer komt de tastprikkel nog aan. De tastzin blijft het langst in intact. Communiceren met mensen met vergaande Alzheimer gaat dus het beste via de tastzin.’

Bewegen
Niet alleen van pijnbestrijding knappen mensen met dementie op. Ook lekker wandelen doet hen goed. Er is een sterke relatie tussen bewegen en cognitie (de verstandelijke vermogens en het geheugen), de stemming en de biologische klok, weet Erik Scherder. ‘Motoriek en cognitie zijn dezelfde systemen in het brein. Dezelfde neurale circuits. Bewegen en cognitieve ontwikkeling gaan hand in hand.’

Goed nieuws voor mensen die (nog) niet dementeren: met lichamelijke (en geestelijke) activiteiten is je dementie uit te stellen. ‘Als je door het leven heen heel actief bent, vermindert de kans dat je Alzheimer krijgt met 20 tot 50 procent,’ zegt hij.

Ook mensen met dementie zullen opknappen als ze voldoende bewegen. Hun cognitie en stemming zullen verbeteren, weet Scherder. ‘Als je loopt, krijg je allerlei prikkels uit je lijf. Het is een voortdurende stimulatie van het brein.’

Onderzoek
De Franse geriater Yves Rolland toonde aan dat mensen met Alzheimer minder snel achteruit gaan als ze regelmatig bewegen: twee keer per week een uur. In zijn experiment bewogen 67 Alzheimerpatiënten van gemiddeld 83 jaar twee keer per week een uur. Het ging om stevig wandelen, maar ook om oefeningen voor uithoudingsvermogen, kracht in de benen, en balans. Er was ook een controlegroep: een groep van 67 vergelijkbare patiënten kreeg de gangbare zorg: zij waren niet heus lichamelijk actief.
Na een jaar was de achteruitgang in het uitvoeren van normale dagelijkse activiteiten, bijvoorbeeld opstaan, aankleden, lopen en naar het toilet gaan, bij de getrainde patiënten minder dan bij de ongetrainde. Het verschil was ongeveer een derde.

Ook onderzoeker Art Kramer toonde aan dat bewegen goed is voor (jonge) ouderen, zo rond de 65 jaar oud. Wie elke dag ging joggen, merkte dat de uitvoerende en geheugenfuncties verbeterden.

Kauwen
Kauwen is ook een vorm van bewegen. Kauwen is goed voor je geheugen en stemming. Dat is aangetoond, zegt Erik Scherder. ‘Als je slecht kauwt, gaan bepaalde hersenstructuren in het brein enorm achteruit - precies de structuren die toch al zeer kwetsbaar zijn voor de Ziekte van Alzheimer.’
Scherder refereert aan een onderzoek met muizen. Bij de arme diertjes werden de tanden en kiezen eruit gehaald. Ze konden niet meer kauwen en wat gebeurde? ‘Hun hypocampus, het gebied in onze hersenen wat in relatie staat met ons geheugen, ging razend snel achteruit.’
Kauwen dus. Als het even kan geen vla en pap, maar eten waarop je flink moet kauwen. En zorg goed voor de tanden, is zijn advies.

Verrijkte omgeving
Met bewegen en kauwen verrijk je de omgeving. ‘En dat is essentieel voor het ouder wordende brein,’ zegt Scherder. ‘Dementerenden krijgen zo veel meer prikkels. Daardoor gaan hun hersenen beter functioneren. Dat blijkt uit veel prachtige neurobiologische studies. Een verrijkte omgeving betekent ook dat er mensen zijn met wie je kunt praten, met wie je samen eet. Dat je de krant nog leest, genoeg daglicht hebt en buiten komt. Zo kun je het dag- en nachtritme beïnvloeden. Mensen die hangen of slapen, missen de totale invloed aan prikkels en informatie.’

Projecten
Erik Scherder beperkt zijn gehoor niet tot zijn studenten in de collegezaal. Hij wil in Nederland bijdragen aan het welzijn van mensen met dementie en is de man van de bewegingsprojecten en pijnbestrijding. Scherder heeft er hoge verwachtingen van. ‘Ik denk dat we gaan vaststellen dat de kwaliteit van leven voor een deel weer terug te halen is.’ Hij verwacht dat ook de zorg leuker wordt. ‘De bewoners zullen ’s nachts weer rustig slapen. Als mensen beter gaan eten en hun conditie verbetert, worden ze actiever. Je kunt weer leuke dingen met ze doen. Het is, kortom, goed voor de klant en de zorgorganisatie.‘

Meedoen of meer informatie?
Wilt u in uw zorgorganisatie ook meer bewegen ? Erik Scherder en zijn team op de Vrije Universiteit te Amsterdam komen graag bij u langs om uitleg te geven over hun projecten. Kosteloos bieden zij ook implementatiebegeleiding, samen met het CBO – Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg. Geinteresseerd? Dan kunt u contact opnemen met:

Prof. dr. Erik J.A. Scherder, programmaleider

020 - 5988761

Mw. drs. Roxane Weijenberg, projectleider 'Kauwen'

020-59 88 988

Mw. drs. Karin Volkers, projectleider 'Lopen'

020 – 5988761

Drs. Bart Plooij, projectleider ´Pijnbestrijding’

020 - 5988961

Foto © Cees Hilhorst