Robots: immer vriendelijke zorgverleners of onmenselijke zoethouders?

Redactioneel - 25-06-2015

Ze komen oorspronkelijk uit Japan, maar zijn bezig met een stille opmars in de rest van de wereld: de zorgrobot met menselijke trekjes. Nu zie je ze nog vrijwel alleen in zorginstellingen, want ze zijn erg duur, maar er komt een nieuwe generatie aan voor gebruik thuis. Vriendelijke apparaten die een stukje van de zorg overnemen. Willen we dat?

Techniek inzetten bij menselijke zorgtaken is niet nieuw, denk maar aan tilliften of aan de domoticasystemen die deuren openmaken of dichthouden, aan cameratoezicht en bewegingsmelders die waarschuwen bij onraad. Het wezenlijk andere aan de sociale en assisterende zorgrobots is dat ze taken hebben die normaal gesproken alleen door mensen kunnen worden uitgevoerd: communiceren, animeren, gezelschap bieden.

Rollen

Waarom een robot als zorgverlener? Door de vergrijzing is wereldwijd het aantal mensen die zorg nodig hebben zo aan het toenemen dat er al snel niet meer voldoende menskracht is om hun allemaal goede zorg te bieden. In Japan werd dit fenomeen het eerst gevoeld, door de bijzondere bevolkingsopbouw daar. Zij zoeken de oplossing op het gebied waar ze bij uitstek goed in zijn: elektronica, met de zorgrobot als resultaat.

Een zorgrobot kan ingezet worden in verschillende rollen: (1) als vervanger van de verzorger (2) als ondersteuner van de verzorger (3) ter ondersteuning van de zorgontvanger (4) als vermaak voor de zorgontvanger.

Sociale robots

In ons land komen we al sociale robots uit de vierde categorie tegen in de zorg, ook bij mensen met dementie. Ze worden dan vooral ingezet om mensen bezig te houden die eenzaam of uit hun doen zijn. De twee bekendste zijn Paro en Zora.

Paro

De oudste en meest gebruikte robot voor mensen met dementie is Paro, de zeehond. Wit en zacht, met grote ogen en kleine beweginkjes, brengt hij rust en ontspanning bij veel mensen. Hij kan zijn naam leren herkennen en reageren op geluiden en knuffels. Paro laat emoties zien als verbazing, blijdschap en boosheid en hij kan geluid maken dat lijkt op dat van een echte babyzeehond. Paro is op drie manieren inzetbaar: 1) bij onrust, 2) als ondersteuning bij verzorgingstaken door de aandacht af te leiden en daarmee weerstand te verminderen en 3) als middel om contact te maken met degene met dementie.In diverse studies is gebleken dat mensen met dementie beter reageren op Paro dan op een gewoon knuffeldier. Mensen zijn meer geïnteresseerd in de zeehond dan de gewone knuffel, lachen meer, aaien Paro vaker en worden communicatiever. Het effect van Paro is vergelijkbaar met dat van een echt dier. 

Zora

Het kleine mensrobotje Zora is misschien wel de bekendste robot in de zorg. Ze maakte in ieder geval al heel wat emotie los over de wenselijkheid van inzet van robots. Een reportage van de EO liet vorig jaar zien hoe makkelijk sommige ouderen het plastic minimensje accepteren als gezelschap en animator. Zora kan dansen, oefeningen doen, rekenen, quizvragen stellen en liedjes laten horen. Zora kan ook via haar bestuurder reageren op vragen of een gesprekje beginnen, want door middel van een camera en microfoon in haar hoofd kan ze beelden en geluid doorgeven. Zora wordt op dit moment vooral ingezet als gezelschapsrobot in groepen. Zora vervangt geen personeel, ze wordt vaak gebruikt als ondersteuning bij bewegingsoefeningen of als stimulerend element in groepsbijeenkomsten.

Assisterende Robots

Naast de gezellige robots komt er nu een golf robots aan die nadrukkelijker deel gaat uitmaken van het leven van alledag, ook bij thuiswonenden. Het zijn de zogenaamde assisterende robots. Ze zullen niet de vaat doen of de was strijken, maar zijn bedoeld om de mens met dementie bij te staan in een zo zelfstandig mogelijk leven. Twee voorbeelden:

Pepper

Onlangs kondigde het Japanse bedrijf achter het Zora-model dat ze flink geld gaan steken  in de brede lancering van een nieuwe hulpvaardige robot die niet alleen actief kan zijn in winkels en instellingen, maar ook thuis. Pepper is de naam. Een programma voor deze robot om mensen met dementie bij te staan, won al een prijs. Met het dementie-softwareprogramma kan Pepper mensen 's ochtends wakker maken en stimuleren op te staan. Hij kan ook op gezette tijden herinneren aan het innemen van medicijnen en de dokter of verzorger via internet laten weten of de medicijnen daadwerkelijk ingenomen zijn. Pepper kan zomaar een gesprekje beginnen als het te lang stil is, animeren om iets te gaan doen, of vragen stellen over familie om het geheugen te stimuleren. De verzorgers krijgen van Pepper de gegevens van die gesprekjes. Via het tablet dat de robot meedraagt kunnen familie en vrienden foto's of berichtjes sturen aan degene met dementie. 

PaPeRo

Deze robot, gemaakt door NEC in Japan, is in Australië in ontwikkeling speciaal voor mensen met beginnende dementie en luistert naar mensennamen als Charlie, Rose, Matilda of Jack. De robot kan praten, zingen, dansen, spelletjes doen, vertellen wat voor weer het wordt en de krant voorlezen. Net als Pepper hierboven kan deze robot via de mail berichten aan de verzorgers sturen over de gemoedsgesteldheid van de 'baas'. De verzorgers kunnen op hun beurt weer op afstand via de robot communiceren met degene met dementie of activiteiten stimuleren. Degene met dementie zelf kan met de robot communiceren door te praten of via een los aanraakpaneel. De robot kan ook op afstand bediend worden met het aanraakpaneel. De Australische ontwikkelaar gelooft dat deze robot mensen met dementie meer zelfvertrouwen zal geven en hun gevoelens van nutteloosheid kan verminderen. 

Ethische bezwaren

De inzet van robots wordt lang niet door iedereen gezien als een verbetering van de zorg. De meest geuite bezwaren zijn: 

• De robots brengen ontmenselijking van de zorg; ouderen worden lastige objecten die zoetgehouden moeten worden.
• Een stuk plastic met motoren en wat voorgeprogrammeerde reacties is geen vervanging voor echt menselijk contact.
• Je houdt mensen voor de gek.
• Het is het 'afkopen' van de maatschappelijke verplichting tot zorg voor zwakkeren in de samenleving.
• De verleiding zal groot zijn voor zorginstellingen om de gewonnen zorgtijd om te zetten in korten op personeel.
• Hoe zit het met de privacy aspecten? Welke informatie wordt er door de robots opgeslagen en wie kan/mag die inzien?

Het advies van de tegenstanders is: richt je niet op technologie die de persoonlijke contacten met de zorgontvanger overneemt, maar zoek oplossingen die juist de contactlóze taken van het zorgpersoneel voor hun rekening nemen, zoals administratie en overleg. Daarmee creëer je tijd voor meer menselijke zorg. 

Sociaal nut

De voorstanders van robots kijken naar de positieve effecten die de mechanische vrienden hebben.

• Een gezelschapsrobot bestrijdt eenzaamheid op de momenten dat er geen ander persoon beschikbaar is.
• Een robot is altijd inzetbaar, is nooit moe of verveeld.
• Een robot ontlast de verzorgers.
• Een robot kan langere zelfstandigheid bevorderen als de robottechnologie wordt ingezet als een verlengstuk van degene met dementie en niet als verlengstuk van de verzorger.

Kosten

Robots zijn niet goedkoop en daarom (nog) niet geschikt voor individueel gebruik. Zeehond Paro en robotje Zora kosten een paar duizend euro per exemplaar en daar komt dan nog een onderhoudscontract bij van honderden euro's per maand. Pepper zal op de markt komen voor ongeveer 1500 euro, met een verplicht onderhoudscontract voor drie jaar van rond de 200 euro per maand.

Wat nu?

De vergrijzing is niet tegen te houden en de technologische oplossingen voor het oplopende tekort aan mensenhanden in de zorg waarschijnlijk ook niet. Uit onderzoek is gebleken dat zorgrobots een gunstig effect kunnen hebben op het welbevinden van degenen die ze accepteren als gezelschap. Er zijn meer studies nodig om te kijken hoe lang en in welke situaties de verschillende robots het beste kunnen worden ingezet, zeggen veel onderzoekers. Zij zijn bijvoorbeeld ook benieuwd naar de redenen waarom sommige mensen wel en andere totaal niet gediend zijn van technisch gezelschap. Om te voorkomen dat de zorgontvanger een speelbal van de technologie wordt, moet hij of zij zoveel mogelijk zeggenschap houden over de robot, is het advies in een Nederlands rapport over de inzet van Paro de zeehond. Een besluit tot robothulp vergt maatwerk. Wie een robot wil inzetten, moet een afweging maken tussen de voor- en nadelen voor de cliënt op de diverse terreinen.

Bronnen:

• Nooit meer eenzaam met Zora, een zorgrobot, EO reportage (september 2014)
• Paro in de ouderenzorg Interventiebeschrijvingen, rapport van Hogeschool Zuyd (november 2010)
• Overal Robots - Automatisering van de liefde tot de dood, Rathenau Instituut. Een verkenning van de hedendaagse en mogelijke toepassingen van robotica (2012)
• SoftBank, Alibaba Team Up on RobotJapanese and Chinese companies to work together to bring humanoid robot to life, artikel in Wall Street Journal (juni 2015)
• Robots in Dementia Care, Australische onderzoekster Professor Wendy Moyle over de rol van robots in de dementiezorg (februari 2014)
• Comparison of Verbal and Emotional Responses of Elderly People with Mild/Moderate Dementia and Those with Severe Dementia in Responses to Seal Robot, PARO - onderzoeksverslag gepubliceerd in Frontiers in Aging Neuroscience (september 2014)
• Socially assistive robots work to improve emotional wellbeing for people living with dementia, artikel in Dementia Daily over een Australische proef met de PaPeRo robot  (april 2015)
• Use of social commitment robots in the care of elderly people with dementia: A literature review, verslag van literatuuronderzoek naar de inzet van robots bij dementie, gepubliceerd in Maturitas (januari 2013)

Video's van de robots aan het werk

Pepper als dementierobot, start op 00:41 en eindigt op 01:20