Muziek als oase in een woestijn van prikkels

door Elly Molendijk, IDé - Redactioneel - 18-11-2014

Interview met muziektherapeute Manon Bruinsma

De internetvideo van het 'ontwaken' van Henry dankzij een koptelefoon met muziek maakte een diepe indruk op Manon Bruinsma. Zij was nog maar kort aan de slag als muziektherapeute in een instelling waar ze mensen in net zo'n ingedutte toestand zag zitten. In haar dagelijkse praktijk kwam ze die mensen echter niet tegen: alleen de bewoners met probleemgedrag kregen muziektherapie. Daar ging ze wat aan doen. Bruinsma: "Dat is een van mijn grootste drijfveren, het armoedige klimaat aan gezonde prikkels in onze instellingen."

Ze besloot de therapie uit het filmpje uit te proberen op de mensen die in zichzelf gekeerd of ingedut de dag doorbrachten en nam contact op met de initiatiefnemer van het Music & Memory concept uit de film, Dan Cohen. Die deelde heel gul zijn kennis en materiaal met de Nederlandse therapeute en vroeg haar om suggesties voor de Hollandse afspeellijst van zijn muziekbibliotheek. Van de mensen met dementie in de VS komt immers ook een flink aantal oorspronkelijk uit Nederland en de muziek uit hun jeugd is voor zijn aanpak belangrijk. De samenwerking beviel zo goed dat Bruinsma de contactpersoon van Music & Memory voor Europa is geworden.

Verandering kost moeite

Cohen worstelde vooral met het feit dat zijn aanpak duidelijk effect had, maar dat de zorg niet wilde aanhaken bij zijn idee. Bruinsma weet inmiddels uit eigen ervaring hoe dat komt. Zij begon een proefproject in het verpleeghuis waar ze werkte. "Veranderingen binnen instellingen gaan moeizaam, dat is hun eigen", zegt ze. "Alles wat anders is kost moeite, dus alleen op horen zeggen zal er niets gebeuren. Maar als ik langskom, uitleg geef en het filmpje van Henry laat zien, dan huilen ook de artsen. Dan is er wel geld voor een proefproject met ipods." Toch ben je er dan nog niet: "Muziekspelers dagelijks twee keer opzetten bij de mensen, dat kost moeite. Je moet er op blijven hameren dat het belangrijk is, want het zit niet in de routine van de zorg."

Resultaten

Een nadeel van Cohen's documentaire Alive Inside, waar het filmpje van Henry uit komt, is dat die hoge verwachtingen wekt die niet altijd worden ingelost. "Bij iets meer dan de helft van de mensen zie je positieve reacties", vertelt Bruinsma, "maar 10 - 20 procent reageert negatief: dan kun je aan de gezichtsuitdrukking zien dat de muziek ze geen plezier doet. Ik blijf dan wel aanbieden, want het kan aan de stemming van het moment liggen. Toch: als er na drie of vier keer proberen nog steeds geen positieve reactie komt, dan houd ik er voorlopig mee op."

Onderzoek

Er zijn al een aantal onderzoeken gedaan naar de effectiviteit van muziekspelers bij mensen met dementie. "Je kunt onderscheid maken tussen welzijn in het algemeen en het effect van de ipods op mensen met agitatie. Het beeld dat uit de studies oprijst is dat dit een effectieve interventie is voor welzijn in het algemeen. Er is echter nog gedegen controle-onderzoek nodig met grotere groepen proefpersonen voor beide doelgroepen."

Bruinsma doet implementatie-onderzoek naar de ipod-muziektherapie, op basis van interviews en vragenlijsten. Dat de methode werkt, is al in de praktijk gebleken. "Het is een 'gezond verstand interventie': we gebruiken allemaal dagelijks muziek om ons humeur te beïnvloeden. Kijk maar naar al die luisterende mensen om je heen. Maar als je zorgafhankelijk bent geworden houdt dat ineens op, dan is die mogelijkheid er niet meer. Ook dan zou je moeten kunnen luisteren naar de dingen die je leuk vindt. Het is wel van groot belang uit te zoeken wat de beste manier van aanbieden is."

In het implementatie-onderzoek wordt dat nagegaan door middel van drie vragenlijsten: de NPIQ (neuropsychiatrische inventarisatie), de CMAI (een agitatielijst) en Qualidem (die kwaliteit van leven meet). Het onderzoek is een samenwerking tussen Atlant Zorggroep, het Artez conservatorium en de aan Atlant verbonden lector van de Hogeschool Arnhem/Nijmegen. Een artikel over de eerste resultaten van het onderzoek is in de maak.

Knelpunten

Bruinsma kan alvast wel vertellen dat er twee grote bottlenecks zijn bij het goed invoeren van de muziektherapie met ipods.

1. De selectie van de muziek moet echt helemaal kloppen.

Bijvoorbeeld: Een mevrouw vertelde dat ze veel van accordeonmuziek hield en dat haar man dat ook zo mooi speelde. Toch reageerde ze niet of nauwelijks op de accordeonmuziek die ze te horen kreeg. Pas na goed doorvragen gaf mevrouw aan dat er gezongen werd in de liedjes die waren uitgekozen. Dat was ze niet zo gewend. Toen ze daarna alleen instrumentale accordeonmuziek kreeg te horen, was haar reactie wel positief.

2. De methode vraagt dagelijkse inspanning. Het doel is twee keer per dag naar muziek luisteren. Beginnen met 10 - 15 minuten en dat naar bevinding opvoeren. Na verloop van 2 tot 3 maanden zal het maximale effect bereikt zijn. Mensen worden socialer, zoeken meer contact met de omgeving, hun algehele welbevinden neemt toe, ze vertellen meer en nemen meer initiatief.

Tips van Manon Bruinsma

• De ipod kan met meer dan alleen muziek gevuld worden, ook hoorspelen, cabaretiers en luisterboeken zijn heel geschikt. Het gaat er om dat de afspeellijst dingen bevat die betekenis hebben voor de luisteraar. Dat is meestal datgene wat je hebt gehoord tussen je 15e en 25e jaar.
  Mijn grote wens is dat er een centrale bibliotheek komt waarin historische muziek en radio- en tv-uitzendingen gratis beschikbaar worden gemaakt voor dit doel.
• Bekijk per individu welk effect de muziek heeft. Mijn ervaring is dat bij dieper dementerenden niet de muziek uit hun jeugd het meeste effect heeft, maar eerder slaapliedjes en snoezelmuziek.
• Als mensen alleen nog maar op bed liggen, of alleen wonen, kun je de muziek ook gewoon in de kamer afspelen. In andere gevallen is een koptelefoon onmisbaar: die schermt de omgevingsgeluiden af en dat maakt dat de mensen meer van hun muziek kunnen genieten. Op die manier komt de muziek beter ‘binnen’. Vaak zie je dat muziek in een openbare ruimte geen enkele effect heeft op iemand met dementie, maar zodra je ze de koptelefoon opzet gebeurt er wat.
• Bovendien kun je met een koptelefoon iedere bewoner zijn eigen muziek laten horen terwijl ze samen in de kamer zijn. Het gebeurt nog veel dat er in instellingen om tien 's morgens door het verzorgende personeel gezamenlijk koffie wordt gedronken. Als iedereen in de huiskamer dan met een koptelefoon van zijn eigen favoriete muziek kan genieten, is dat positief.
• Gebruik koptelefoons die over het oor vallen, die kleine dopjes zijn ongeschikt.
• Doe het gehoorapparaat uit.
• De ipod-methode is ook heel geschikt voor mensen met dementie die thuis wonen. Betrek dan de kleinkinderen erbij voor de techniek van de afspeellijsten op de muziekspelers.
• Maak voor actieve thuiswonenden drie verschillende afspeellijsten voor verschillende momenten van de dag:
  • ochtend: activerende muziek
  • middag: onderhoudend (hoorspel of verhalende liedjes)
  • avond: ontspannend
• Een laatste tip voor iedereen: maak een 'muzikaal codicil'. Leg nu al voor jezelf vast welke muziek belangrijk voor je is: wat wil je later horen als je zelf de techniek niet meer kunt bedienen?

Music & Memory

ManonBruinsma richte Stichting MUSIC & MEMORY NL op. De stichting traint zorgprofessionals om afspeellijsten te maken van de persoonlijke favoriete muziek van patiënten en die op een mp3-speler of ander digitaal apparaat te zetten. Meer informatie vindt u op de website van Music & Memory.