Persoonlijke invulling van dag, avond en nacht

Scholingsmateriaal | Praktijkvoorbeelden | Onderzoek en beleid

Redactioneel - 10-12-2022

Bij dementie lag vroeger het accent vooral op ‘zorg’. Zorg om iemand te behoeden voor gevaar, zorg voor een schoon lichaam etc. Maar voor een goed leven is een fijne daginvulling net zo belangrijk, zo niet belangrijker. Dus dingen doen die betekenis voor je hebben, dingen doen die plezier geven. Gewoontes volgen die houvast bieden. Bedtijden aanhouden die bij jouw natuurlijke ritme passen.

Wat we daarvoor kunnen doen werken we in dit overzichtsartikel uit aan de hand van drie peilers:

Aansluiten bij de persoonlijke behoeften
Aansluiten bij de fase van de dementie
Kennis hebben van activiteiten die (ook) bij dementie betekenis en plezier kunnen geven
Samenwerken

1. Aansluiten bij de persoonlijke behoeften

Ieder mens is anders, ieder mens heeft persoonlijke voorkeuren en gewoontes. Wat moet je van iemand weten om hem/haar te helpen bij een fijne invulling van de dag, avond en nacht?

Een heel praktisch instrument helpt hierbij: het eerste ‘Leefplezierplan’, vanaf 2012 ontwikkeld door Leontien Giezen en Egbert Bosma.

Logo Leefplezier Dit Leefplezierplan is een gids om in gesprekken erachter te komen wat voor iemand belangrijk is in het dagelijkse leven, wat er voor zorgt dat iemand zich prettig voelt, het naar de zin heeft. Drie heldere en attractief vormgegeven instrumenten helpen hierbij. Het Leefplezierplan onderscheidt zeven levensgebieden: contacten, jezelf zijn, woonplek, actief zijn, rusten, jezelf redden, eten. Bij elk gebied staan vier aandachtspunten die belangrijk zijn voor kwaliteit van leven. Vindt hier: Leefplezierplan.

Meer lezen: Leefplezierplan bevordert individuele kwaliteit van leven

Daarnaast zijn er twee instrumenten die zich expliciet richten op ‘activiteiten’:

Gesprekshulp ‘Actief blijven met dementie’ voor thuiswonenden. Deze set met hulpvragen helpt begeleiders, zoals casemanagers, om in beeld te brengen aan welke activiteiten iemand behoefte heeft en wat degene nodig heeft om deze activiteiten (weer) een plaats in het leven te geven.
EDOMAH. Met dit programma kunnen ergotherapeuten thuiswonende mensen met dementie ondersteunen om zo lang mogelijk dagelijkse handelingen en activiteiten uit te voeren die betekenisvol voor hen zijn.

Bij beide worden partners/mantelzorgers in de gesprekken betrokken.

Leefstijl

Behoeften van mensen hebben in meer of mindere mate ook te maken met een leefstijl die verbonden is aan afkomst en sociale identiteit. Stad of platteland bijvoorbeeld, sociaaleconomische achtergrond, land of streek van herkomst, geloof of seksuele identiteit. Niemand valt samen met zijn afkomst of sociale identiteit en individuele verschillen tussen mensen met eenzelfde achtergrond zijn vaak groter dan de overeenkomsten. Toch is het voor verzorgers en ondersteuners goed om kennis te hebben van generieke waarden, gewoontes en behoeften die verbonden zijn aan de verschillende culturele achtergronden in ons land. Lees bijvoorbeeld over cultuuraspecten en behoeften van ouderen met een migratieachtergrond, van hoogbegaafde ouderen en van ouderen met diverse seksuele en gender-identiteiten:

Persoonsgerichte zorg voor ouderen met een migratie achtergrond
Niet herkende hoogbegaafdheid geeft problemen, ook bij ouderen
Hoogbegaafdheid en dementie
Toolkit Roze50+ om zorg- en welzijnsinstellingen veilig te maken voor cliënten en medewerkers van alle seksuele en genderidentiteiten.

Er zijn ook zorginstellingen met groepswoningen die elk een eigen leefstijl kennen. In 2010 was De Hogeweyk in Weesp daarvan het eerste voorbeeld, een wijk met 27 groepswoningen en 4 leefstijlen.

2. Aansluiten bij de fase van de dementie

Bij beginnende dementie kunnen mensen nog bijna alles wat zij vóór de ziekte deden. Met gevorderde dementie hebben mensen steeds minder activiteitenmogelijkheden en zijn zij steeds meer zintuigelijk en emotioneel ingesteld. Voor zorgverleners en ondersteuners is het belangrijk om daar goed bij aan te sluiten en om voor elke fase een geschikte daginvulling te bieden. Vooral in verpleeghuizen en andere woonzorgcentra en in dagbestedingsprojecten vraagt dat speciale aandacht. Want groepsleden zitten niet allemaal in dezelfde fase.

3. Kennis hebben van activiteiten die (ook) bij dementie betekenis en plezier kunnen geven

Dieneke Smit deed voor haar PhD onderzoek naar het effect van activiteiten op het welzijn van verpleeghuisbewoners, mensen met matige en gevorderde dementie dus. In het interview met IDé verwoorde ze haar belangrijkste conclusies als volgt: ‘Elk moment van de dag biedt mogelijkheden voor betekenisvolle geestelijke en lichamelijke activiteit. Door echte aandacht, gesprek, het stimuleren van zintuigen, door muziek waar iemand van houdt. Door iemand zelf te laten doen wat hij/zij zelf nog kan, al is het met meer moeite. Dit alles begint al bij het wakker worden. En ook bij de dagelijkse activiteiten rond het eten en het huishouden. Met de ogenschijnlijk simpele dingen kunnen zorgmedewerkers zo veel doen om bewoners een betekenisvolle dag te bezorgen’.

Uit haar onderzoek blijkt dat verder het meest bijdraagt aan welbevinden: bezoek krijgen, gesprekken en activiteiten gericht op ontspanning, bewegen en ophalen van positieve herinneringen (reminiscentie).

Een opmerkelijke uitkomst uit het onderzoek is dat mannelijke verpleeghuisbewoners gemiddeld gesproken minder activiteiten hebben dan vrouwen. De reden is niet bekend, maar het zou er volgens Smit mee te maken kunnen hebben dat de zorgmedewerkers - de meeste zijn vrouw - het lastiger vinden om in te spelen op de behoeften van mannelijke bewoners.

Voorbeelden van activiteiten die (ook) bij dementie betekenis en plezier kunnen geven

IDé verzamelde de afgelopen 15 jaar voorbeelden van activiteiten die (ook) bij dementie betekenis en plezier kunnen geven. Hieronder volgt een samenvatting daarvan.

Bewegen, buitenzijn en dansen

Fysieke beweging is goed voor de fysieke en cognitieve zelfredzaamheid en voor de stemming. En bewegen kan ook plezier geven. Intussen zijn er meerdere goed doorontwikkelde methodieken om bewegen te integreren in het dagelijkse leven. Zie hiervoor IDé’s overzichtsartikel Houd voor de zelfredzaamheid spieren, balans en botten sterk

Buiten wandelen Ook buitenzijn draagt bij aan de fysieke en mentale fitheid en het leefplezier. De seizoenen beleven, de frisse ochtendbries voelen, of de zwoele zomeravond, de zon of regendruppels op je gezicht, daglicht om het slaaphormoon te remmen en in de avond goed te kunnen slapen. Buiten zijn is daarnaast vaak verbonden aan mooie herinneringen in het leven. Toch komen veel ouderen en mensen met dementie veel te weinig buiten, zeker als zij in een verpleeghuis wonen. In 2021 bleek uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) dat twee op de tien bewoners zelden of nooit buiten komt en één op de tien bewoners maximaal één keer per maand. Zorg voor naar buitengaan hoort dus bij de zorg voor een goede dag.

Voor veel woonzorgcentra is dit nog een uitdaging. Ze missen vaak ook nog een fijne buitenruimte waar bewoners zelfstandig of met hulp naar toe kunnen.

Met het programma ‘Grijs, groen en gelukkig’ zet het Instituut Voor Natuureducatie en Duurzaamheid (IVN) zich in voor vergroening van woonzorgcentra en natuurlijke activiteitenprogramma’s voor bewoners.

Het programma biedt:

Een aanpak voor het betrekken van de buurt en het leveren van advies en middelen om ouderen groen echt te laten beleven.
Een uitgebreid trainingsaanbod voor zorgverleners, mantelzorgers en vrijwilligers.
Inspiratie voor het fysiek vergroenen van de omgeving in en rondom de zorginstelling.

Maar er zijn ook al heel goede voorbeelden. Ouderenlandgoed Grootenhout bijvoorbeeld, dat buitenlucht en bewegen als uitgangspunt van zorg heeft.

Grootenhout ligt op het platteland, maar ook in de stad is groene dagbesteding mogelijk: Groene dagbesteding kan ook in de stad!

De kracht van muziek

Muzieknoten Muziek zorgt voor ontspanning, contact, emotieverwerking en ‘thuiskomen’. Zelfs als taal verdwenen is, kunnen mensen met dementie zich uiten in zang en muziek. Lees hier hoe een jonge dokter ineens de mens in de patiënten ziet als zij uit hun stereotiepe gedrag ontwaken terwijl zij met de muziektherapeut levendig mee gaan zingen. Muziek uit de periode dat iemand 15 t/m 25 jaar was, blijft mensen het meest bij. In deze periode ontwikkelen we onze muzikale blauwdruk: betekenisvolle muziek die ons het meest bij zal blijven in de rest van het leven. Meer lezen over muziek brengen in het leven van mensen met dementie:

Hulp bij muziek brengen in het leven van mensen met dementie

Muziektherapeut Manon Bruijnsma, is al vele jaren actief met muziek brengen in het leven van mensen met dementie. In dit artikel vertelt zij over de resultaten en struikelblokken bij het invoeren van 'muziektherapie'. Lees hier haar tips Hoe maak je een persoonlijke muzieklijst?
Stichting MUSIC & MEMORY NL, opgericht door Manon Bruijnsma, traint zorgprofessionals om afspeellijsten te maken van de favoriete muziek van iemand en die op een mp3 speler of ander digitaal apparaat te zetten.
Het online radiostation Radio Remember biedt belevingsradio voor 70-plussers met dementie die plezier, rust en ontspanning biedt.

In deze tv-uitzending zijn fragmenten te zien van ‘Alive Inside’ waarin de in zichzelf opgesloten Henry ineens ‘wakker’ wordt, alert en levendig als hij een koptelefoon met eigen muziek op krijgt. Erik Scherder vertelt wat muziek in de hersenen van mensen met dementie doet, en te zien is hoe Music & memory en Radio Remember werken.

De betekenis van dansen

Dansen is niet alleen een vorm van bewegen, maar ook een vorm van zelfexpressie en van contact maken.

Voor de grondleggers van de ‘Ontmoetingscentra’ hoort dans er hierom bij. In deze video vertelt dr. Rose-Marie Dröes hierover aan begeleiders van ontmoetingscentra.

Zie ook deze inspirerende en ontroerende film, waarin kleinzoon en oma samen dansen: We gaan dansen oké?

Huisdieren en kleine kinderen

Hond Gezelschapsdieren als honden en poezen bieden contact, affectie en gezelligheid. En ze maken mensen actiever, ook in sociaal opzicht. Als thuis de zorg voor een huisdier niet meer goed lukt, biedt stichting OOPHOE een oplossing. Op de website kunnen mensen die willen oppassen en mensen die een oppasser zoeken met elkaar in contact komen.

Voor mensen die naar een woonzorgcentrum verhuizen is het leven een stuk aangenamer als het huisdier mee kan. Het huisdier is dan een bron van vertrouwdheid, veiligheid en gezelligheid.

Ook voor bewoners zonder eigen huisdier kunnen honden en poezen bijdragen aan de levenskwaliteit. Lees meer: Huisdieren in het verpleeghuis, doen!

Gelukkig hebben steeds meer verpleeghuizen hier aandacht voor. Zie deze voorbeelden:

In sommige huizen nemen zorgmedewerkers hun eigen hond mee. Er was zelfs een verpleeghuis waar een nieuwe bewoner haar paard mee kon nemen.

In de zorg worden ook knuffelpoezen en -honden ingezet, maar de interactie daarmee is eendimensionaal. Interactieve knuffeldieren - robots - zoals Paro reageren op aanraking en brengen daardoor méér. Ze zijn wel duur en alleen individueel inzetbaar. Andere mensen in de groep hebben er niets aan. Onderzoekers van de Universiteit Maastricht stellen daarnaast over ‘alsof-dingen’: ‘Mensen met dementie worden vaak onderschat. Ze denken zeker niet altijd dat deze dingen echt zijn’. En ‘Mensen met dementie zijn extra kwetsbaar voor het verlies van vertrouwen in hun sociale en materiële omgeving’.

Kleine kinderen roepen ook affectieve gevoelens op en zetten aan tot contact en zorgzaamheid. In sommige woonzorgcentra is hiervoor gerichte aandacht. Bijvoorbeeld door bezoek van kleintjes te bevorderen, een crèche dichtbij te plaatsen etc. Er worden ook wel poppen ingezet; ‘alsof-kinderen’ dus, waar de meningen verdeeld over zijn. Zie hiervoor ook dit onderzoek uit 2008.

Het Namaste Familieprogramma

Het Namaste Familieprogramma biedt een fijne dag aan verpleeghuisbewoners die vanwege gevorderde dementie of om andere redenen niet meer kunnen deelnemen aan de reguliere groepsactiviteiten.

Het biedt hun een structuur en fijne invulling voor de 'lege tijd' buiten de persoonlijke verzorging en de maaltijden om. De basisprincipes:

een kalme, rustige omgeving bieden met zo min mogelijk afleiding;
op een rustige manier passende activiteiten aanbieden, en die gebruiken om contact te maken. Denk hierbij aan herinneringen ophalen, zintuigen stimuleren, massage, muziekbeleving.

Het Namaste Familieprogramma wordt het liefst dagelijks aangeboden, idealiter in twee sessies van ongeveer twee uur. De Namaste-sessies worden geleid door een Namaste-medewerker, samen met familie en vrijwilligers. Bij de groepsamenstelling wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met behoeftes en voorkeuren van de deelnemers.

Het programma is primair ontwikkeld voor groepen, maar elementen ervan kunnen ook individueel worden aangeboden in het verpleeghuis of thuis. Hiervoor zijn speciale handreikingen.

Vind hier de Namaste Familieprogramma toolkit.

Bewust herinneringen ophalen (reminiscentie)

Ervaringen van vroeger zijn voor mensen met dementie dichtbij en sterk verboden met gevoelens over zichzelf, de eigen identiteit. En waar praten over het hier en nu lastig kan zijn, komen woorden over vroeger vaak als vanzelf. Als mensen met dementie worden uitgenodigd om te vertellen over vroeger en zij herinneringen ophalen ontstaat er betekenisvol contact met zichzelf en met de ander. En de ander leert de gesprekspartner beter kennen en begrijpen.

In de zorg wordt reminiscentie vaak ingezet als speciale activiteit, rond foto’s, films of liedjes van vroeger bijvoorbeeld. Zie bijvoorbeeld: Herinneringskoffer: makkelijk aan de slag met reminiscentie en er zijn websites waar je makkelijk oude foto's en postkaarten en andere spullen kunt vinden.

Maar herinneringen ophalen kan de hele dag door, bij elke dagelijkse activiteit. Bij het aankleden bijvoorbeeld, bij het wassen en aankleden, bij het boterhammen smeren etc.

Herinneringen ophalen kun je één op één doen, maar ook in een groep. Maar reminisceren in een groep is niet voor iedereen geschikt, zoals voor mensen die de aandacht niet vast kunnen houden, niet meer kunnen praten of net een ingrijpend verlies hebben meegemaakt.

Lees ook over ‘Dierbare herinneringen’, een door de Vilans erkenningscommissie ouderenzorg erkende methode om depressieve gevoelens bij ouderen te verminderen.

Centra voor dagbesteding

Voor thuiswonende mensen met dementie is er de mogelijkheid van dagbesteding buitenshuis. In de afgelopen jaren wordt het concept van de traditionele ‘dagopvang’ en ‘dagbehandeling van verzorgingshuizen en verpleeghuizen vervangen door concepten die beter aansluiten bij de huidige inzichten. Drie concepten beginnen grote navolging te vinden: Ontmoetingscentra voor mensen met dementie en hun verzorgers; Odensehuizen; en dagbesteding in zorgboerderijen.

Odensehuizen en Ontmoetingscentra bieden zowel een betekenisvolle dagbesteding als ondersteuning aan mensen met dementie én hun naasten. Meer lezen:

Dagbesteding op een zorgboerderij biedt buitenbeleving en betekenisvolle bezigheden. Lees meer over deze vorm die het RIVM al in 2015 onderzocht en werd aanbevolen om tot een grotere diversiteit van dagbestedingen te komen. Lees meer: Zorgboerderij: activerend alternatief voor reguliere dagbesteding

In diverse plaatsen komen er intussen ook dagbestedingsvormen die aansluiten bij de specifieke behoeften van doelgroepen. Lees bijvoorbeeld:

Als mensen vanuit huis naar een verpleeghuis verhuizen, vinden ze het vaak prettig om hun vertrouwde dagbesteding te behouden. Momenteel is dat organisatorisch en financieel meestal niet mogelijk. Maar sommige zorgaanbieders proberen er wel werk van te maken. Zie bijvoorbeeld De vertrouwde dagbesteding houden als je naar het verpleeghuis gaat. Een enkele woonvorm is zo georganiseerd dat bewoners en thuiswonenden dezelfde dagbesteding hebben. Landgoed Grootenhout in het Brabantse platteland is daarin een inspirerend voorbeeld.

Methodieken en handreikingen voor plezierige en betekenisvolle activiteiten

Met DemenTalent gaan mensen met dementie zelf aan de slag als vrijwilliger! Meer lezen: DemenTalent.

Zie voor inspiratie en tips ook deze:

Leestekens. Levenskunst van mensen met dementie
Gids voor zinvolle activiteiten thuis en in woonzorgcentra
Inspiratiegids Activiteitenproject Reigershoeve
Timeslips, een methodiek om in de kring samen verhalen maken. Fantasie brengt zelfvertrouwen terug.
TimeSlips doe je zo (creatief verhalen maken)
Spel van de verbeelding
Belevings-TV ter ondersteuning van een fijne dag

4. Samenwerken

Mensen met dementie een betekenisvolle dag bezorgen, dat vraagt samenwerking. Samenwerking van naasten, andere sociale verbanden en professionals. Ook in het verpleeghuis en andere woonzorgcentra. Zonder de ‘informele zorgverleners’ is een betekenisvol leven niet mogelijk. Niet op de eerste plaats omdat de uren professionele zorg beperkt zijn; maar zeker zo belangrijk is het belang van dingen doen met mensen die je kennen en jou als mens de moeite waard vinden.

Zie bijvoorbeeld hoe woonzorgcentrum St. Jozef in Wijchen dat aanpakte:

In 2014 richtte woonzorgcentrum St. Jozef in Wijchen een beleeftuin in waar bewoners zelfstandig buiten kunnen zijn. Bijzonder is niet alleen de tuin, maar ook de samenwerking met veel lokale organisaties die activiteiten organiseren in de tuin. Dit levert waardevolle ontmoetingen op tussen bewoners, omwonenden en andere groepen. Welzijnswerk en kunstenaars zijn bijvoorbeeld betrokken en de basisschool en kinderopvang doen mee, zodat de kinderen samen met de bewoners van de tuin kunnen genieten en er van kunnen leren. Voor het gebruik en onderhoud van de tuin is een tuinteam gevormd met medewerkers en familieleden van de bewoners. Een verzorgende van St. Jozef is coördinator van dit team.

In dit artikel en bijbehorende video’s ziet u hoe dat werkt.

Dit artikel maakt deel uit van de serie artikelen Zorg voor levenskwaliteit bij dementie