Zorg voor een goede nachtrust

Redactioneel - 08-09-2022

Een goede nachtrust is belangrijk voor de fysieke en mentale gezondheid. Het lichaam herstelt zich, spieren ontspannen, de emoties van de dag worden verwerkt, herinneringen opgeslagen.

Niet iedereen heeft evenveel slaap nodig. Gemiddeld slaapt een volwassene zeven tot negen uur per nacht. Een enkeling kan met minder toe. Met het ouder worden neemt de slaapduur af en is het normaal om wat vaker tussendoor wakker te worden.  

Ook de biologische klok kan per persoon sterk verschillen. Ochtendmensen worden eerder wakker dan avondmensen, maar hebben ook eerder slaap.

Dit alles geldt ook bij dementie. Dementie leidt wel tot enkele veranderingen die om aandacht vragen voor een goede nachtrust. Zo raakt bij dementie de biologische klok in de hersenen - die het slapen en waken aanstuurt - makkelijk ontregeld. Mensen kunnen neigen tot slaapjes overdag, met als gevolg korte onrustige nachten. Daarnaast hebben mensen met dementie meer moeite om prikkels te verwerken, en raakt de nachtrust makkelijker ontregelt door stress. Doordat de realiteitsoriëntatie vermindert, is een vertrouwde omgeving belangrijk. Tot slot: de lichaamstemperatuur speelt een belangrijke rol bij het (door-)slapen. Iemand met een gezond lichaam en gezonde hersenen reageert op te veel warmte tijdens het slapen door bijvoorbeeld een arm of been onder de deken vandaan te steken en zo wat af te koelen. Iemand met dementie kan moeite hebben om de eigen lichaamstemperatuur te registeren en daar goed op te reageren.

Basisvoorwaarden 

De basisvoorwaarden voor een goede nachtrust zijn voor alle mensen, oud of jong, gezond of ziek; voldoende slaapdruk (slaap hebben), een comfortabel lichaam (geen honger, dorst, pijn, of naar de wc moeten, niet te warm of te koud); een rustige geest (geen stress) en een comfortabeleomgeving  (vertrouwde kamer, fijn bed, niet wakker worden/blijven door omgevingsgeluid of lich  t, eenjuiste temperatuur in de kamer en onder de dekens). Lees in dit artikel wat hiervoor te doen in de zorg voor mensen met dementie. 

Wat kun je doen voor een gezonde nachtrust bij dementie? 

Overdag

• Zorg voor voldoende activiteiten, afgewisseld met rustmomenten.
• Een dutje tussen de middag is prima, maar voorkom suffen en slapen overdag.
• Zorg voor voldoende daglicht, dat remt de aanmaak van melatonine - het slaaphormoon - overdag. Daglicht is bovendien belangrijk voor een goede stemming. Maak elke dag een wandeling in de buitenlucht. En zet de tafel of fauteuil vlak bij het raam. Als extra ondersteuning zijn er speciale daglichtlampen.  Zie ook dit artikel en dit filmpje
• Is iemand gevoelig voor de opwekkende werking van cafeïne? Dan vanaf 6 uur vóór het slapen gaan geen cafeïnehoudende dranken.

Avond

• Zorg voor activiteit, maar voorkom drukte en stress.
• Zorg ervoor dat iemand in de nacht niet wakker kan worden door een lege maag of een volle blaas; wees dus matig met drinken en geef vlak voor het slapen gaan wel nog wat eten met langzaam verterende calorieën,  zoals fruit of noten.
• Voorkom wakker worden door pijn. Mensen met dementie kunnen die vaak zelf niet meer goed aangeven, wees dus alert. 
• Zorg voor vaste bedtijden. Iedereen heeft eigen voorkeurstijden, sluit daarbij aan en houdt die vast.
• Zorg voor vaste gewoontes rond het naar bed gaan, deze helpen om makkelijker in te slapen.

 Nacht

• Zorg voor voldoende comfort: is de breedte van het bed goed? De hardheid van het matras en het hoofdkussen? Mensen hebben verschillende voorkeuren.
• Voelt iemand zich veilig in bed? Voelt het misschien beter als één bedkant tegen de muur staat? Is de vrije kant gelijk aan de uitstapkant die iemand gewend is?
• Voelt iemand zich geborgen in bed? Misschien fijn om tegen een groot kussen aan te liggen? Of graag een zwaardere deken?
• Is de temperatuur van de slaapkamer goed? Heeft iemand misschien graag meer frisse lucht? 
• Is het bed warm genoeg, of misschien te warm? 
• Is de kamer donker genoeg of moet er juist een nachtlampje aan?
• Is de kamer stil genoeg, of vindt iemand juist zacht geluid of een muziekje prettig?
• Wakker worden en de slaap niet kunnen hervatten? Dan is het vaak goed om even op te staan. Dat geldt voor iedereen: als je er even uit bent geweest is het vaak lekker om daarna weer naar je bed terug te gaan en de slaap te hervatten. Voor mensen met gevorderde dementie is het belangrijk dat iemand dan even aandacht geeft. In sommige verpleeghuizen doen de zorgmedewerkers in de nachtdienst soms hun pyjama of ochtendjas aan, om bewoners die wakker worden op een natuurlijke manier te laten zien dat het nacht is.

Hulpmiddelen in de nacht

Breder bed

De meeste volwassenen slapen thuis in een tweepersoonsbed. De overstap naar een eenpersoonsbed kan oncomfortabel voelen. Daarbij: een eenpersoonsbed geeft ook groter risico om eruit te rollen. De makkelijkste oplossing is het behoud een tweepersoonsbed of ‘twijfelaar’ (op seniorenhoogte om uit bed stappen te vergemakkelijken). Mocht iemand op bed verzorgd moeten worden, en moet het bed daarom in hoogte verstelbaar zijn, dan is er het ‘Duobed’ dat je vastklikt aan een verpleegbed en er ook makkelijk af kunt halen. Het is ontwikkeld om in het verpleeghuis partners met elkaar te laten slapen. 

Bedhekken en bewegingssensoren

Volledige bedhekken worden vaak ingezet om te voorkomen dat iemand uit bed rolt of onbewaakt opstaat. Halve bedhekken in combinatie met een bewegingssensor is vaak een betere oplossing.  Plaats het bed aan één zijde tegen de muur, en plaats aan de vertrouwde uitstapkant bij de hoofdzijde een half bedhek. Halve bedhekken voorkomen uit bed rollen in de regel net zo goed als een volledig bedhek en geven bovendien steun bij het opstaan. Als er aan de voetzijde ook een klein bedhek wordt geplaatst, ontstaat er in het midden uitstapruimte met links en rechts steun. 

Een vloersensor geeft een signaal als iemand uit bed komt, zodat er assistentie geboden kan worden. Een moderne variant is de sensor in het matras; deze registreert het als de druk uit het matras verandert of wegvalt en laat dus zien als iemand uit bed aan het gaan is.  

Slaaprobot Somnox

De Somnox is een knuffelkussen dat rustig in- en uitademt. Het is sinds eind 2017 op de markt. Het idee van het knuffelkussen is dat de gebruiker de rustige ademhaling van het kussen onbewust overneemt, waardoor hij ontspant en makkelijker inslaapt en doorslaapt. Als extra’s heeft de Somnox een rustgevend muziekje en een nachtlampje. Beide opties kunnen aan- en uitgezet worden.

Ligorthese

Bij gevorderde dementie kunnen mensen de neiging krijgen om bewegingsloos te worden en daardoor lichamelijk te verkrampen. Dat vastzitten van gewrichten (‘contracturen’) is pijnlijk. Contracturen kunnen zoveel mogelijk worden voorkomen door iemand te helpen om overdag in beweging te blijven. In bed kunnen ‘ligorthesen’ helpen voor een goede houding en het bestrijden van pijn. De toepassing hiervan ligt op het vakgebied van ergotherapeuten.

Ballendeken / verzwaringsdeken 

Dit is een deken die gevuld is met ballen of korrels. Deze deken kan een rustgevende werking hebben en een gevoel van geborgenheid geven. Hij omsluit het lichaam en zorgt ervoor dat je je eigen lichaam goed gewaar bent; lichaamsbeleving kan bij dementie verzwakken. Voor mensen die het snel warm hebben, kan een volledige ballendeken onprettig zijn. Er zijn ook ballendekens die alleen de benen bedekken. Dekens kunnen gevuld zijn met geluidsarme plastic ballen (totaalgewicht 6 à 7 kg) of met polystyreenkorrels (4 kg).

Extra laag bed

Met een verpleegbed dat instelbaar is tot heel laag op de grond, bezeert iemand zich niet of minder als hij uit bed rolt. Maar als je vanaf die lage positie wilt opstaan kan er juist extra kans ontstaan op vallen en letsel. 

Voor andere hulpmiddelen: zie de Alternatievenbundel van Vilans

Slaapmedicijnen

Slaappillen zijn in de regel geen goede oplossing voor slaapproblemen: de kwaliteit van de slaap is minder en op den duur werken ze niet meer. Daarnaast kunnen ze overdag doorwerken. Ouderen zijn extra gevoelig voor de versuffende stoffen in deze medicijnen. Slaappillen geven bij hen verhoogd valrisico. Jaarlijks worden 7.000 ouderen in het ziekenhuis ogenomen vanwege een ernstige val, en slaapmedicatie is daarbij de belangrijkste oorzaak.

Melatonine-pillen bevatten het natuurlijke slaaphormoon melatonine. Maar ook deze pillen zijn niet ongevaarlijk, zo waarschuwen wetenschappers. Melatoninepillen kunnen helpen om het slaapritme te beïnvloeden: níét om beter te slapen. Bij onjuist gebruik kunnen melatoninepillen een averechts effect hebben, en bij ouderen verhoogd valrisico geven.  De dosering en het tijdstip van inname luisteren nauw en dat kan het best onder doktersbegeleiding. 

Meer lezen/zien:

• De V&VN richtlijn ‘Zorg voor gezonde slaap en zorg bij slaapproblemen’  
• Meer leefplezier, minder slaapproblemen
• 'Iedere bewoner een hoofdkussen naar eigen voorkeur': lees hier hoe verpleegkundige Alice Klopman dat regelt op haar afdeling in Atlant.
• Eindelijk nachtrust voor Louis
• Moeder slaapt nu met kleren aan
• Video: Bij nachtelijke onrust kunnen ook psychologische oorzaken een rol spelen, zoals niet meer weten waar je bent als je midden in de nacht wakker wordt en daar bang door worden. In onderstaand filmpje van het Trimbosinstituut wordt hier meer over verteld en over hoe hier mee om te gaan.

• Zorg op afstand thuis in de nacht?

Basis van zorg voor vrijheid en veiligheid

Dit artikel maakt deel uit van de serie artikelen Zorg voor levenskwaliteit bij dementie