Lekker, gezellig en gezond eten en drinken

Redactioneel - 22-09-2022

Mensen met dementie lopen vaak een tekort op aan voedingsstoffen die belangrijk zijn voor de lichamelijke en de cognitieve gezondheid. Alzheimer's Disease International raamde in 2014 dat in Nederland tienduizenden mensen met Alzheimer ondervoed waren. Ook uitdroging komt veel voor. In een steekproef (2015) binnen vier PG-afdelingen in Nederlandse verpleeghuizen had 30% van de bewoners uitdrogingsverschijnselen, zonder dat de verzorging dit in de gaten had. In internationale onderzoeken werden eerder hogere percentages gerapporteerd van tussen de 45 en 51 procent.

Eten en drinken is overigens niet alleen belangrijk voor de gezondheid, maar ook voor een fijne dag. Genieten van de smaken en van de gezelligheid rond de maaltijden en de koffie- en theemomenten.

Mensen met dementie worden in de loop van het ziekteproces steeds afhankelijker van wat anderen hen voorzetten. Hoe bevorder je goed eten en drinken van mensen met dementie? Dit overzichtsartikel behandelt achtereenvolgens: lekker, gezellig en gezond eten en drinken. Daarna worden problemen met eten en drinken besproken. 

Lekker eten en drinken 

Mensen onderscheiden vijf hoofdsmaken, te weten zoet, zuur, zout, bitter en umami (hartig). Daarnaast bepalen geur, mondgevoel, presentatie en bereidingswijze voor een groot deel de smaak. 

Geur bepaalt voor 80% (!) de smaakbeleving. Helaas gaat de werking van de neus na het 70ste levensjaar achteruit. Met kruiden en concentraten kun je de geur van het eten ‘verhogen’ en het eten daarmee lekkerder en aantrekkelijker maken. Maar ook met de bereidingswijze kun je de smaak veranderen. Het maakt bijvoorbeeld een heel verschil of je iets op hoge temperatuur wokt of het kookt in de pan. Naast de smaak wordt ook het gevoel in de mond er anders door, knapperiger tegenover sappiger. Mensen hebben hierin verschillende voorkeuren en aversies.

Kleurrijk, mooi uitziend eten bevordert het eten. Voor mensen met dementie moet het wel goed zichtbaar zijn. Dus liefst op een wit bord dat staat op een ondergrond die afsteekt en rustig is, bijvoorbeeld een effen gekleurde placemat. Een glas water is het best zichtbaar als het gekleurd is.

Herkenbaarheid is voor mensen met dementie ook een belangrijk aspect van lekker eten. Modern eten en drinken waarmee iemand pas later in het leven kennis maakte, wordt in de loop van de dementie niet meer herkend, terwijl dingen van vroeger gelijk lekkere trek kunnen oproepen. Goed om te beseffen bij iedereen, en zeker bij mensen met een migratieachtergrond. 

Ook voorafgaand aan de maaltijd kan de eetlust opgewekt worden. Door geuren uit de keuken en ook door zelf betrokken te zijn bij de voorbereidingen. In veel kleinschalige woonvoorzieningen is het voorbereiden van eten en drinken daarom een groepsgebeuren geworden. 

Tot slot is het belangrijk om rekening te houden met iemands voorkeuren, om keuzemogelijkheden te bieden en voor afwisseling te zorgen. 

Gezellig eten en drinken

Op je eentje eten is vaak niet gezellig. ‘Zien eten doet eten’ is ook het gezegde. Het kan heel stimulerend zijn als degene die bij de maaltijd assisteert zelf mee eet. Eten en drinken zijn ook sociale activiteiten. Voor mensen met dementie is het wel lastig als er te veel prikkels zijn. Zorg dus voor voldoende rust aan en rond de tafel. Dat is vooral belangrijk als er in groepsverband gegeten wordt. Vaste gewoontes en zitplekken kunnen ook  helpen om zin te hebben in eten en drinken. 

Gezond eten en drinken

Voor ouderen wordt geadviseerd om dagelijks 1,7 liter te drinken, bij warm weer minstens 2 liter. Bij koorts 5 dl. extra voor elke graad  boven de 38. Op medische indicatie kan de aanbevolen hoeveelheid vocht anders zijn. Het helpt om naast de koffie/theemomenten ook andere drinkmomenten in de dag in te bouwen. Een kopje koffie bevat gemiddeld 125 ml, een soepkop 200 ml, en een glas water 150-200 ml. Er zijn ook slimme flessen die bijhouden of iemand genoeg drinkt of een signaal geven als het tijd is om weer te drinken. Ze zijn bijvoorbeeld te vinden op de website Zorg van Nu, een initiatief van het ministerie van VWS. 

Voor de noodzakelijke voedingsstoffen zijn op basis van de ‘Schijf van vijf’ dit de belangrijkste aandachtspunten:

• Dagelijks groente, fruit, zuivel, bruin/volkoren brood.
• Dagelijks iets uit de groep van vlees, vis, ei, peilvruchten, noten.In ieder geval wekelijks vis (liefst vette zoals makreel, haring, zalm) en peulvruchten. Vlees beperken tot  max. 5 ons per week.
• Liefst margarine en olie zonder, of met weinig, verzadigde vetzuren gebruiken. 
• Voor variatie zorgen zodat het weekmenu een goede mix van voedingstoffen kent.
• Suiker bevat alleen brandstof en kan de honger stillen, wat ten koste gaat van de inname van goed eten met eiwit, vitamines en andere  belangrijke voedingsstoffen. Veel suiker gebruiken verhoogt daarnaast diverse gezondheidsrisico’s.  

Het Voedingscentrum geeft een indicatie van de aanbevolen porties voor 70-plussers en andere groepen. 

Voor de hoeveelheid calorieën die nodig is, bestaan er geen harde adviezen. De noodzakelijke brandstof is namelijk sterk afhankelijk van iemands bouw en mate van bewegen. Mensen die weinig bewegen, hebben minder brandstof nodig en vaak ook minder eetlust.  Dan is het zaak om in de kleinere hoeveelheden wel voor voldoende voedingsstoffen te zorgen. Een pannenkoek met stroop of een bord macaroni  bijvoorbeeld draagt al snel bij aan de nodige calorieën, maar niet aan de nodige vitamines, mineralen en vezels. Bij mensen die veel bewegen vraagt naast voldoende voedingsstoffen ook het binnenkrijgen van voldoende calorieën om extra  aandacht. 

We zijn gewend aan drie maaltijden per dag, maar met tussendoortjes kun je ook zorgen voor voldoende eten en drinken. Voor sommige mensen met dementie zijn de drie maaltijden zelfs te veel en werken kleinere porties - verspreid over meerdere momenten overdag en ’s avonds -  beter. 

Problemen met eten en drinken

Slikproblemen kunnen diverse  oorzaken hebben. Belangrijk om dus eerst samen met de arts  - en eventueel tandarts, logopedist, fysiotherapeut of ergotherapeut - de klachten weg te nemen of te verminderen. Blijven er slikproblemen dan kan een diëtist adviseren bij aanpassingen van eten en drinken. Als het eten klein moet worden gemaakt of gepureerd, zorg dan dat het er toch aantrekkelijk blijft uitzien en lekker ruikt en smaakt. Zie ook deze tips voor Tussendoortjes voor mensen met slikproblemen.

Problemen in de mond  zijn vaak de oorzaak van slikproblemen of andere problemen met eten en drinken. Een slecht zittend kunstgebit bijvoorbeeld, of pijn in de mond. Belangrijk dus om alert te zijn op problemen in de mond, te zorgen voor goede dagelijkse mondverzorging en voor regelmatig tandartsbezoek. Zie ons artikel Zorg voor een gezonde mond. 

Het bestek niet meer kunnen gebruiken komt vaak voor bij Parkinson, in de latere fase van Alzheimer en andere vormen van dementie. Zijn tremors de oorzaak, dan kan dit speciale bestek helpen. En ook een drinkbeker met deksel. Om met beperkingen zelfstandig te kunnen blijven eten en drinken zijn er meerdere materialen te vinden. Zie bijvoorbeeld deze webshop. Zelf helemaal geen bestek meer kunnen gebruiken hoeft er niet toe te leiden dat iemand anders dat overneemt. Met ‘fingerfood’ kan iemand zijn zelfstandigheid bij het eten behouden. Er is ook een speciaal Fingerfood receptenboekje.

Slecht eten en drinken kan ook andere oorzaken hebben. Een ander fysiek ongemak, het soort eten en drinken, de smaak en geur ervan, de mensen aan tafel, drukte, de bejegening van degene die helpt bij de maaltijd, depressieve gevoelens etc. Het is belangrijk om met een open blik met meerdere mensen te onderzoeken wat er aan de hand kan zijn en wat daaraan gedaan kan worden. Lees meer hierover in ons artikel ‘Methodische probleembenadering’  (volgt later).

TIPS

Lees hier enkele andere tips om goed eten en drinken te bevorderen  

Alzheimer Nederland geeft op dementie.nl voor naasten van mensen met dementie Tips om te helpen bij eten en drinken.

Bossert Kookwerken biedt trainingen, lezingen, workshops  en andere activiteiten om eten en drinken in te zetten voor meer geluksmomenten in de zorg.  

Kookboek ‘Toen was koken heel gewoon’ met verhalen over eten van toen in Nederland, de Antillen en andere landen, foto’s uit de bladen van toen en recepten van vroeger met een moderne twist.

Het Voedingscentrum geeft uitgebreide informatie over gezond, duurzaam en veilig eten en drinken. En ook recepten voor allerlei culturen.

Meer weten over spelen met de verschillende elementen van smaakbeleving?

Het Vlaamse kenniscentrum ‘Center for Gastrology’ heeft voor de zorgsector kennis bijeen gebracht om te kunnen spelen met de verschillende elementen van smaakbeleving om te bevorderen dat het eten ook voor de oudere neus aantrekkelijk wordt. Dus spelen met de  5 hoofdsmaken, geur, structuur, prikkeling, mondgevoel en bereidingswijze.

 Voor koks biedt het centrum workshops aan.

Met de app Smaakpupil kun je rond dit thema voor individuen advies op maat krijgen, voor een vast jaarbedrag. 

Basis van zorg voor vrijheid en veiligheid

Dit artikel maakt deel uit van de serie artikelen Zorg voor levenskwaliteit bij dementie