Relaxen in de belevingstuin

Door Stelle Braam / Foto's Cees Hillhorst - 09-06-2009

‘Belevingstuinen’, hebt u er al van gehoord? Langzaam maar zeker zijn ze in opmars. IDé ging op onderzoek uit, bezocht twee belevingstuinen van verpleeghuis Bosbeek in Heemstede en sprak met tuinontwerper Anke Wijnja. Laat u inspireren!

Heemstede, een bewolkte woensdagmiddag. Kikkers kwaken in de vijver van verpleeghuis Bosbeek, een locatie van Stichting Sint Jacob. Vanuit de woonkamer stapt plots een bewoonster de belevingstuin in. Bij de ‘voel - en geurbakken’, met allerlei kruiden, houdt ze stil. Hoe de kruiden heten? Ze heeft geen idee, maar: ‘Ik vind het heel fijn, heel leuk en heel mooi. Nou moet ik verder, want ik wil naar de kerk.’

Eendenkuikentjes
Verderop, in het gebouw zelf, bevindt zich nog zo’n tuin. Het is een beschutte binnentuin - met rechts een terrasje en in het midden een reusachtige plantenbak met verbrede randen, zodat je erop kunt zitten. ‘Pas geleden liepen hier opeens eendenkuikentjes rond. Wat bleek? Een eend had hier zitten broeden,’ zegt Anneke Bosma. Anneke is hoofd van de afdeling voor mensen met dementie en drijvende kracht achter de aanleg van deze tuinen. ‘We gaan mee in de beleving van de bewoners,’ licht zij toe. ‘En in die beleving hoort ook dat je veilig en prettig naar buiten kunt.’ Gelukkig kwam er een gift van een ‘heel dankbare familie’ en konden ze aan de slag.

Zelfstandig naar de tuin
Beide tuinen zijn ontworpen door Anke Wijnja van Bureau Fonkel. Anke is ingenieur en tuinontwerper, gespecialiseerd in belevingstuinen. ‘Bij een belevingstuin verwacht men vaak een hele poppenkast, maar het ziet er toch vooral uit als een tuin,’ steekt ze enthousiast van wal. ‘Het belangrijkste is dat de bewoners zelfstandig en veilig in die tuin moeten kunnen. Anders zijn ze afhankelijk van personeel of familie.’

Een buiten aanbieden
‘Kijk, op die plek had eigenlijk een fonteintje gemoeten,’ zegt Anke Wijnja, wijzend naar een plekje in de beschutte binnentuin. Lang niet alles in haar ontwerp is gerealiseerd, want het budget was niet ruim. Toch is Anke blij met het resultaat, ‘want ik wil de mensen weer een buiten aanbieden, omdat buiten zijn zo belangrijk is.’ Een groene omgeving is inderdaad gezond. Het leidt bijvoorbeeld tot minder stress, minder depressie en de mensen zijn gezonder. Zie het artikel daarover op deze website.

Zintuiglijke elementen
In een belevingstuin moet ook iets te beleven zijn. Dat beleven gaat vooral om zintuiglijke elementen. Mensen met dementie leven in het moment. En naarmate de dementie vordert, wordt de zintuiglijke waarneming steeds belangrijker, zegt Anke: ‘Daarom is het fijn als zij planten en kruiden kunnen voelen en ruiken. Kruiden van vroeger: maggiplanten, selderij, krulpeterselie, citroenmelisse, rozemarijn, salie, bieslook, tijm,’ somt ze op. Kruiden die bij velen herinneringen oproepen. Afdelingshoofd Anneke vult aan: ‘En wat zo fijn is: de kruiden kunnen zó in de soep.’

Achtergrond bewoners
Waar moet je nog meer aan denken, als je een belevingstuin wil laten aanleggen? Anke adviseert naar de achtergrond van de bewoners te kijken. ‘Je houdt rekening met de planten en voorwerpen die daarbij horen,’ legt ze uit. ‘Zijn het mensen die op het platteland hebben gewoond? Dan zou je bijvoorbeeld een stuk graan kunnen inzaaien. Of zet er een stel klompen neer.’ Voorwerpen in de tuin vormen een mooie aanvulling: ‘De kabouters die spontaan neergezet zijn door personeel, blijken in de tuin van Bosbeek een leuk effect te hebben. Mensen hebben daar heel eigen herinneringen aan en beelden van.’

Seizoenen
Een belevingstuin laat bij voorkeur alle seizoenen zien. ‘Dus werk met planten en bomen die in het seizoen wisselen,’ adviseert Anke. ‘Een appelboom bijvoorbeeld. Of neem de klimplant wilde wingerd die in de herfst knalrood wordt. Zorg ervoor dat de bewoners de seizoenen kunnen beleven met hun zintuigen. Dat werkt waarschijnlijk beter dan het ophangen van een kalender.’

Water en dieren
Twee andere onmisbare elementen zijn water en dieren. Anke. ‘Het geluid van water doet veel mensen goed.’ Zorg dat vogels graag op bezoek komen, is haar advies. ‘Dat kan heel simpel door in de winter voederbakken te plaatsen. Zet vogelhuisjes neer en plant struiken waar ze kunnen broeden, natuurlijk het liefst in de buurt van ramen, zodat de bewoners het ook allemaal vanuit binnenshuis kunnen zien.’

Activiteiten in de tuin
Anke kan het niet genoeg benadrukken: de bewoners moeten de tuin ook heus kunnen benutten en gebruiken. Geef bijvoorbeeld de mogelijkheid om te tuinieren. ‘Of zorg dat er andere activiteiten in de tuin worden georganiseerd. Bij elke activiteit zou je moeten denken: kan dit ook buiten gebeuren?’
Planten en tuinactiviteiten vergroten het welzijn van mensen. Dat heet ‘horticultural – therapy’, oftewel tuintherapie. ‘Dat gebeurt nog heel weinig in Nederland,’ zegt Anke. ‘En dat is jammer, want een tuin heeft veel te bieden. Ook is een tuin een kans om familieleden er actief bij te betrekken - al is het maar voor het onderhoud.’

Onderhoud
Het onderhoud. Dat is de les van de belevingstuinen in verpleeghuis Bosbeek, zegt afdelingshoofd Anneke Bosma: ‘Bedenk van tevoren hoe je het onderhoud van de tuin gaat organiseren en betalen. Anders kom je voor verrassingen te staan. En ben je afhankelijk van familieleden of vrijwilligers die verhuizen of het niet meer kunnen.’
Anke Wijnja: ‘Je kunt er heel creatief mee omgaan. Bijvoorbeeld door contact te zoeken met groenverenigingen in de buurt.’

Weglopen
De buitentuin is omringd door een laag hek. Anneke Bosma: ‘Velen hielden in het begin hun hart vast: zullen bewoners niet over het hek willen klimmen?’ Die vrees bleek niet terecht. ‘Er is nog nooit iemand over het hek geklommen. Als iemand zich plezierig voelt, heeft hij geen neiging weg te lopen,’ zegt ze lachend.

Geliefde plant
Ook de verzorgenden vinden de tuinen een aanwinst. ‘Heerlijk toch, als je lekker in de tuin met de bewoners kunt lopen of zitten,’ zegt verzorgende Jeannette. Haar tip: ‘Brede schuifdeuren naar de tuin die automatisch open en dicht gaan, dat zou ideaal zijn.’ Ja, belevingstuinen dagen uit tot mooie ideeën. ‘Laat elke nieuwe bewoner,’ zegt Anke Wijnja tenslotte, ‘een geliefde plant uit zijn tuin meenemen die hij hier kan planten.’